Trước khi đọc bài viết này, trước đó hãy trả lời câu hỏi: "Bạn có phải là một người đủ sáng suốt?". Nếu bạn chỉ quen với những lý lẽ thông thường, và chưa bao giờ muốn tiếp nhận những điều khác biệt, mới lạ, nói cách khác thì là người bảo thủ, thì đây không phải bài dành cho bạn. Nhưng nếu bạn đến vì muốn tìm hiểu đa thế giới quan, thì tôi cũng rất mong được tìm hiểu điều đó từ bạn.
Sự khác biệt giữa lí thuyết và nguyên lí (teoria), là sự khác biệt giữa câu hỏi và vấn đề, giữa ý tưởng và tư tưởng. Nhà báo có ý tưởng, nhà thơ có tư tưởng. Chính trị gia, hoặc nhà tài chính có câu hỏi, kẻ gặp những khó khăn hiện sinh có vấn đề.
Sự khác biệt giữa lí thuyết và nguyên lí không ở chỗ, lí thuyết thì mang tính chất điều kiện, còn nguyên lí không thể thay đổi. Lí thuyết cũng không bắt buộc. Lí thuyết vì một lí do nào đấy không phù hợp, tôi làm ra lí thuyết khác có thể dở hoặc hay. Nhưng với nguyên lí, không thể không chấp nhận.
Nguyên lí đã có sẵn hậu quả, và trước hết cần phải hiện thực hóa nó, nếu không, đấy không phải là nguyên lí. Người nào không đi theo lí thuyết của họ, không sao, nhưng nếu kẻ nào không đi theo nguyên lí của họ, kẻ đó phản bội và dối trá.
Lí thuyết phần lớn là sự nổi hứng, còn dấu hiệu chắc chắn của nguyên lí là sự phổ quát, hay đúng hơn là trạng thái tích cực một cách đạo đức và hiện sinh.
Quyền sống còn của lí thuyết không phải là sự thực hành, không bao giờ là sự thực hành, bởi vậy lí tưởng chủ nghĩa, hay duy vật chủ nghĩa, hay một triết học châu Âu nào đó đều chỉ là lí thuyết.
Lí thuyết chỉ là lí thuyết, bởi không phải, và không thể là thực hành, nó sừng sững một cách trừu tượng, phi hiện thực và không có khả năng thực hiện, đúng hơn, nó là sự cuồng nhiệt và nhầm lẫn, là ý tưởng giả dối và hoang đường, lý thuyết là thứ không biết chính những điều này từ bản thân.
Lí thuyết là thứ dựng sự vật lên một cách cảm hứng và tùy tiện theo hàng lối, và không mang tính chất một trật tự. Người ta còn gọi nó là thế giới quan. Thế giới quan là một thứ khung, mẫu.
Nguyên lí tạo dựng nên trật tự sống, và bởi vậy nếu không được hiện thực hóa, không mang ý nghĩa gì. Lí thuyết xây dựng, hoặc ít nhất mang ý đồ xây dựng; nguyên lí tạo lập, và sự tạo lập lớn hơn sự xây dựng. Con người lí thuyết chỉ nhận biết, còn con người nguyên lí nhìn.
Lí thuyết không phải là nguyên lí bị tha hóa, như lí tưởng bị tha hóa của ý tưởng và tôn giáo bị tha hóa của quan điểm. Các lí thuyết một mặt tuyên bố sự ưu tiên của các lí thuyết, mặt khác tuyên bố sự ưu tiên của thực hành.
Trong nguyên lí không có sự khác biệt giữa lí thuyết và thực hành. Nguyên lí dựa trên yếu tố, rằng không có sự xác định nào thiếu vắng tầm vóc của hiện sinh và hậu quả đạo đức.
Lí thuyết không có mức độ, bởi vậy không duy trì được những gì trừu tượng hoặc cụ thể. Chỗ đứng của lí thuyết là khoa học và triết học, còn chỗ đứng của nguyên lí là nghệ thuật và tôn giáo.
Kẻ nào xây dựng một nguyên lí, kẻ đó cần thay đổi toàn bộ đời sống của mình.
Con người hiện đại sống giữa các quá độ. Ý tưởng, và câu hỏi, và lí thuyết. Họ có khoảng ba loại lí thuyết: chủ nghĩa Darwin (Darwinizmus) chủ nghĩa Freud (Freudizmus), và chủ nghĩa Marx (Marxizmus).
Nền tảng của chủ nghĩa Darwin, như Betrand Russell đã giải thích, đơn giản là một sự nhầm lẫn. Darwin đưa tư tưởng cơ bản của một nhà lí thuyết kinh tế Anh thế kỉ mười tám vào quá trình sinh học, theo đó thiên nhiên bằng con đường ngắn nhất và những công cụ đơn giản nhất kiếm tìm lợi ích lớn nhất.
Chúng ta đều biết quan niệm cho rằng đời sống thiên nhiên dựa trên những nguyên lí cơ bản của kinh tế học là một sự nhầm lẫn. Logic của thiên nhiên tuyệt đối không mang tính chất cần kiệm, trái lại mang tính thừa thãi, và bởi vậy thiên nhiên không kiếm tìm lợi ích lớn nhất, mà không ngừng cung cấp sự dồi dào (theo Bataille).
Chủ nghĩa Freud và chủ nghĩa Marx gây khó chịu không chỉ vì như chọc tức mà vì nó khiến người ta nghi ngờ, chúng sinh ra không để làm gì khác ngoài việc làm con người bực bội. Ẩn giữa các điều kiện của các chủ nghĩa này là những ý đồ mơ hồ không có ý định tìm kiếm sự thật, mà muốn bắt quả tang một cái gì đó từ con người. Nhiều thứ dường như là không tưởng, của thế giới không tưởng, giống như những giấc mộng xa vời của các nhà không tưởng từ thời cổ đại, trung đại. Rất có thể, theo một cách nghĩ sâu xa và đầy thuyết âm mưu thì chủ nghĩa Freud và chủ nghĩa Marx ra đời để lăng mạ chất thị dân con người trong sự biếng nhác ngơ ngẩn.
Nếu nó là sự thật, dù bằng phương pháp nào, nó có thể tuyên bố gánh chịu bản chất không mấy dễ chịu của con người, thậm chí ở một phương diện nào đấy các lí thuyết này được chấp nhận một cách dễ dàng hơn. Nhưng phương pháp của Freud không chữa chạy tâm lí con người, mà tìm ra những tính chất ngớ ngẩn vô cảm trước khó khăn, bất bình thường hơn trong chính bản thân con bệnh.
Lí thuyết xã hội của Marx không ổn định các rối loạn cộng đồng, mà mong muốn tạo ra một đám đông không thèm để ý đến các phức tạp tất yếu. Con người không có khát vọng cần phải nịnh bợ, tâng bốc sự thật, nhưng cũng chẳng cần cảm thấy bị sự thật xúc phạm.
Nhận xét: Thực ra công bằng mà nói, thì điều này nó có ở mọi xã hội chứ không riêng gì thế giới nào. Nhưng nói đi cũng phải nói lại, một học thuyết có tốt hay không, còn phải xem cách áp dụng của từng quốc gia, vùng lãnh thổ. Bởi mỗi nơi khác nhau, kết quả ứng dụng sẽ khác nhau. Nó đã không thành công ở Đông Âu, nhưng nó cũng đã có thời hoàng kim rực rỡ ở nhà nước liên bang Sô-viết. Tóm lại, nếu nói theo Adam Smith hay Charles Darwin thì mọi thứ đều là chọn lọc tự nhiên để tạo ra cái tốt hơn mà thôi, nói cách khác thì mọi thứ đều có thời điểm của riêng nó và chẳng có cái nào là mãi mãi. Kiến thức của chúng ta là có hạn, và con người lại chẳng có khả năng khả kiến tương lai mà chỉ có thể xâu chuỗi quá khứ. Không có cái nào là tốt nhất, chỉ có tốt hơn mà thôi.
Và cũng không phải chủ
nghĩa Marx là chỉ là lý thuyết trên giấy, thực tế thì đã có được
nhiều ứng dụng thực tiễn, nhưng kiểu lý thuyết như thế nếu mong muốn có
tác động lớn, lại cần một kiểu người phù hợp với nó. Một người xã hội chủ nghĩa, theo đuổi
lý tưởng xã hội chủ nghĩa. Một người tư bản theo đuổi tư bản chủ
nghĩa. Không thể có kiểu nửa vời, "Capital communism", nếu lý
thuyết đã không còn thuần túy lý thuyết, vậy thì con người theo nó
cũng là người đã tha hóa. Thay vào đó, để phù hợp với thực tiễn,
nhu cầu thời đại, có lẽ nên chỉ đơn giản là người chủ nghĩa quốc
gia (nationalist) hoặc cao xa và có chút viễn vông hơn, một người chủ
nghĩa thế giới (cosmopolite).
(Trích Patmosz I)
